Vorige week zag ik voor het eerst sinds het uitbreken van de pandemie mijn beste vriendin terug. Ik kan niet omschrijven hoeveel deugd het deed om haar opnieuw te kunnen aankijken, vasthouden en voelen. Die eerste omhelzing alleen al deed ons beseffen dat deze afstandscrisis zich veel meer onder ons vel had genesteld dan gedacht. We liepen letterlijk over van woorden en emoties die we al maandenlang met elkaar hadden willen delen. Dat deden we natuurlijk wel aan de telefoon, maar fysieke nabijheid is toch nog van een ander kaliber.

Naast elkaar zitten, oogcontact maken, onze huid en handen laten spreken: wanneer we écht met iemand in verbinding gaan, komt er heel wat in beweging. Het deed ons nadenken over eenzaamheid. Het pijnlijke gemis van aanwezigheid. Van iemands oprechte liefde en aandacht om je heen. Zoals een warme deken. Een tedere aanraking alleen al kan zo helend zijn. Eenzaamheid is één van de meest onderbelichte problematieken in onze maatschappij. Verdient dat niet dringend een beetje meer aandacht?

Samen sterk?

In een artikel in Knack las ik dat één derde van de mensen vanaf de leeftijd van 80, alleen sterft in onze maatschappij. Ze worden na enkele dagen dood teruggevonden, ook al gaat het bijna altijd om te verwachten overlijdens. Eenzaamheid gaat dus letterlijk over mensenlevens. Hoe is het zover kunnen komen? Waar is de onzichtbare stroop gebleven die mensen met elkaar verbindt? Natuurlijk is er niemand die wil dat mensen alleen sterven, maar toch gebeurt het, en de cijfers zijn zorgwekkend. Misschien kunnen we al beginnen met het onderwerp eens aan te snijden in onze eigen kringen?

We kennen natuurlijk de argumenten van het overontwikkelde individualisme en de drukke Westerse levensstijl waarin we ons bevinden. Temidden van al die dingen die we elke dag ‘moeten’ doen, is het goed om ons af te vragen of we nog tijd kunnen maken voor mensen die ons na aan het hart liggen. Ook al lukt bezoeken niet altijd, iemand laten weten dat je aan hem denkt, is snel gebeurd. Het is mooi om te lezen hoe deze pandemie zovele mensen doet voelen dat ze anders willen leven. Daarnaast doen alle solidariteitsacties ons nog meer beseffen dat we samen veel sterker staan dan alleen. Als mensen hebben we elkaar nodig. Daarom is eenzaamheid ook een écht probleem. Al is er zeker een verschil tussen eenzaam zijn of alleen.

Alleen vs. eenzaam

Als we alleen zijn, voelen we ons niet per definitie eenzaam. Integendeel. We kunnen soms net genieten van de broodnodige tijd voor onszelf. Alleen zijn is een staat van zijn. Je bent op dat moment samen met jezelf. Eenzaamheid daarentegen is (in zijn gezonde vorm) een gevoel. En zoals elk gevoel komt en gaat het met golven. We kunnen ons eenzaam voelen als we alleen zijn, maar bijvoorbeeld ook in een relatie of in een groep mensen waar we ons niet mee verbonden voelen.

Eenzaamheid wordt problematisch wanneer het een staat van zijn wordt. Wanneer er geen ware contacten meer in iemands leven zijn en hij volledig geïsoleerd raakt. Wanneer de verbinding tussen één persoon en de wereld is verbroken. Dit is een hele moeilijke, want aan de oppervlakte kan zo’n persoon nog meedraaien in de maatschappij. Hij heeft bv. een job en ziet er uiterlijk goed uit. Maar als niemand deze persoon ‘ziet’, als hij niemand heeft waarmee hij zijn diepste gevoelens kan delen, dan spreken we van structurele eenzaamheid. Er leven veel meer mensen in structurele eenzaamheid dan we denken. 

Ikzelf woonde 10 jaar alleen en heb ook vele momenten van eenzaamheid gekend. Hoe lastig ze soms ook waren, ze waren van voorbijgaande aard. Maar toen mijn broer overleed en al mijn energie naar rouwen ging, raakte ik plots ook meer en meer geïsoleerd. We weten ondertussen dat er op rouwen nog steeds een taboe rust (al komt daar zeker verbetering in!) en dat vele mensen in onze maatschappij niet goed weten hoe ze met rouwenden moeten omgaan. Wanneer je zelf niet meer kan uitreiken, kunnen contacten die anders zo levendig waren, op heel korte tijd helemaal stilvallen. Om welke reden dan ook. Persoonlijk heb ik daar enorm onder geleden. Ik noem het verlies op verlies.

Natuurlijk heeft niemand slechte bedoelingen. Maar onmacht en onwetendheid kunnen wel grote gevolgen hebben. Als een goede vriendin er niet was geweest om mij op het grootste dieptepunt 5 weken bij haar in huis te nemen, dan weet ik nog steeds niet wat er zou gebeurd zijn. We zijn dikwijls onzeker om naar iemand uit te reiken. Maar ik geloof dat íets doen steeds krachtiger is dan niets doen. Ook al vinden we niet de juiste woorden, er zijn vele manieren om iemand te laten weten dat we hem niet vergeten.

Onze bruto nationale verbinding

Eenzaamheid is geen zwart-wit verhaal. We kunnen er allemaal vroeg of laat in vervallen. Tegelijkertijd is het ook niemands schuld. Ook al vinden we soms dat een bepaalde persoon die eenzaamheid voor ons moet wegnemen. Als we met de vinger gaan wijzen of het contact gaan forceren, zijn we verkeerd bezig. Sowieso is het niet mogelijk dat één enkele persoon onze eenzaamheid kan ‘oplossen’. Maar ook vanuit jezelf is het geen goed idee om compleet afhankelijk van iemand te worden of andersom, om enkel vanuit schuldgevoel of medelijden een bepaald contact in stand te houden.

Hoe kunnen we dan wel met eenzaamheid omgaan? Eerst en vooral door er bewuster van te worden voor onszelf. Telkens wanneer het gevoel opkomt, kunnen we proberen om het toe te laten en te omarmen in ons hart. Zolang het een gevoel is dat komt en gaat, is het goed dat we zelf die golf met zachtheid en geduld leren aanvaarden. Contact maken met eenzaamheid in onszelf, helpt ons om ons te verplaatsen in de eenzaamheid van een ander. En wat we onszelf aanleren om beter met het gevoel om te gaan, dat kunnen we ook meegeven aan een ander. Denk maar aan het niet-oordelen, het jezelf troosten of verwennen met zachte muziek, het lezen van een goed boek onder een dekentje of het zetten van een lekker kopje thee. Ongetwijfeld hebben jullie ook nog heel wat andere hulpmiddelen die een moeilijk moment van eenzaamheid verzachten.

Structurele eenzaamheid echter, kunnen we als individu niet oplossen. Daar waar er fouten zitten in het systeem, is het onmogelijk om alle verantwoordelijkheid op onze eigen schouders te nemen. Mensen die vastzitten in een spiraal van armoede, ouderen die geen familie meer hebben in eigen land en eenzaam wegkwijnen op een kamertje, immigranten die hun gezin achterlieten toen ze vluchtten en moeilijk toenadering vinden in hun nieuwe land. Het zijn voorbeelden waar op overheidsniveau én in de media anders mee omgegaan kan worden. Ten eerste al door structurele eenzaamheid als een weg te werken factor in de weegschaal te leggen. Dan zouden we bv. niet meer spreken over ons bruto nationaal product, maar ook over onze bruto nationale verbinding. We zouden ervoor kunnen zorgen dat iemand net genoeg contacten rond zich heeft om zich gedragen te voelen en de uitdagingen van het leven aan te gaan. Bij deze mijn advies aan de volgende generatie beleidsmakers…

Ken jij ook een persoon waarvan je denkt dat hij te veel in eenzaamheid vertoeft? Is er iets wat jij nu kan doen om met hem contact te maken? Al stuur je een berichtje, steek je een briefje in de bus, kook je een lekkere maaltijd of neem je de tijd om eens echt te luisteren: de kracht van het kleine is groter dan je denkt. Samen leven maakt ons uiteindelijk allemaal sterker. Dat hebben de bomen al lang begrepen. Die laten geen enkele soortgenoot in de steek. Dus laat ook voor ons eenzaamheid een uitnodiging zijn om te verbinden. Want het is pas wanneer we iets missen, dat we weten hoe belangrijk het eigenlijk is.